Berya her tiştî paralel cîhan çi ye?

Gerdûna me, 13.8 mîlyar sal berê, bi „teqîna mezin“ (Big Bang) dest pê kir. Lê gelo ev tenê cîhana me ye? Zanyarên fîzîk û fîlozof ji salan berê dipirsin: „Ma gengaz e ku ji bilî vê gerdûnê, cîhanên din jî bi qanûnên xwe yên fîzîkê hebin?“ Ev ramana „gelek-gerdûnê“ (multivers) ne tenê di zanistê de, lê di çîrok û mitolojiyên gelêrî de jî cih digire.

• Teoriyên Sereke yên Gelek-Gerdûnê

1. Gerdûnên Balonî:Werimandina Bêdawî
   Li gor teoriya „werimandina bêdawî“ (eternal inflation), gerdûn di dema berfirehbûnê de ne tenê carekê, lê bi awayekî berdewam û li her deverê „werimandiye“. Her deverek vala dibe balonekeke nû bi qanûnên xwe diwerime.
   – Mînak:Wek şanikên sabûnê yên ku her yek xwe digihînin balonekên cuda. Her balon dikare bi tundiya kêmbûna kêşeya gerdûnî, an jî bi hejmara stêran ve cudahiyê nîşan bide.
   -Delîl:Zanyarên wek Andrei Linde dibêjin ku ev teoriya, çima gerdûna me bi vî rengî „nerm“ e (mînak, hevsengiya hêzên atomî û karan).
   B. Teoriya „Gelek Cîhanan“ ya Everett (Şîroveya Kuantumî)
   Di şîroveya Hugh Everett de, her bir „biryarê kuantumî“ dibe sedema dabeşbûna cîhanê. Her encam, di cîhanekî paralel de rû dide.
   –Mînak: Heke hûn li ser kêlîkekê „bila“ avê bizivirînin, di cîhanekê de ew dikeve aliyê rastê, di ya din de çepê.
   –Dijberî: Lê mirov çawa dikare cîhanên paralel „bipîve“? Ev teoriya tenê bi matematîkê tê şîrovekirin.
   C. Teoriya Dizî û Cîhanên Bêdawî
   Teoriya Dizî (String Theory) dibêje ku „dizî“ (strings) di 10-11 qonaxan de dijîn. Her kombînasyona gengaz a qonaxan (qonaxên cîhanî), dibe sedema afirandina gerdûnekê nû.
   –Bîranîn: Matematîknas Max Tegmark gotiye: „Her tiştê ku bi matematîkê tê vegotin, dibe ku hebûna wî hebe.“ Ango, heke hûn modela gerdûnekê çêkin, ew cîhan dikare bi rastî jî hebe!
   D. Nêrîna Şîretê: Ma Ev Zanist e?
   Hin zanyar dibêjin ku teoriya gelek-gerdûnê „ne ceribandî“ ye. Lê Stephen Hawking di pirtûka xwe de got: „Heke em qala kêmbûna enerjiya tarî (dark energy) bikin, gelek-gerdûn gengaz e.“

• Delîlên Îhtîmalî: Ma Cîhanên Din Tên Dîtin?

-Nexşeya Germahiya Gerdûnê (CMB): Nexşeya Germahiya Gerdûnê (CMB): Hin lêkolîner dibêjin ku „şkestinên geometrîk“ li ser nexşeyê, dibe ku nîşanekê ji cîhanên din bin.
– Kêşeya Bêhesab: Di hin deverên gerdûnê de, kêşeya gerdûnî ji ya hejmarên me ve cuda ye. Belkî ev „kêşeya cîhanên din“ e?
– Kêliya Kuantumî: Di tecrûbeyên laboratûvarê de, partîkul di heman demê de di du cihan de dikarin bin. Ev dibe ku „deriyek“ bo cîhanên paralel be.

• Felsefeya Paralel Cîhanan: Em ê çi bibêjin?

Di hin olan de (mînak Hinduîzmê), tê bawerkirin ku gelek cîhanên „Loka“ hene. Zanist jî dibe ku vê yekê bi awayekî cuda pejirandibe.
-Azadî an Destûrdarî?: Heke her biryara me cîhanekî nû çêdike, ma em azad in, an tenê „lehengên“ di senaryoya kuantumî de ne?
-Cîhana Tevahî: Di cîhanekî paralel de, belkî Îslamên Mezopotamyayê hê jî dijîn, an jî Dinyaya 2. yan Cihan di dawiyê de qezenc kiriye.

• Di Çanda Kurdî de: Rêwîtiya Cîhanên Din

Di çanda Kurdî ya kevneşopî de, ramana cîhanên paralel ne tenê bi awayekî sembolîk, lê bi tundiyeke çandî û dîrokî jî tê nîşandan. Ev têkiliya gelê Kurdî bi misterên gerdûnê re, di çîrok, stran, û efsaneyan de xwe vedişêre:
– Efsaneya „Mem û Zîn“: Di vê çîroka evîndariyê ya herî navdar de, tê gotin ku Mem û Zîn di dawiyê de ji aliyê „Cizîrê“ (cihanê mirovî) ve têne veqetandin, lê di cîhanekî din de, ew bi hev re dijîn. Ev, ramana „cîhana bêmirî“ ya bi awayekî paralel nîşan dide.
– Stranên Dîrokî: Di stranên dengbêjên Kurd de, carinan tê gotin ku „stêrka şevê“ deriyek e ku mirov dikare bi wê re bigihîje cîhanekî ku tê de êş û kêmasî nîn in.
– Mîtolojiya „Zembîlfiroş“: Tê bawerkirin ku Zembîlfiroş, bi xêra zembîlên xwe yên sihêrî, di nav „sê cihan“ de rêwîtiyê dike: cîhana mirovan, cîhana dêwên, û cîhana bêdengiyê.
Ev nimûneyên çandî, nîşan didin ku ramana cîhanên din, di hiş û dilê Kurdan de jî cih digire. Wekî gotina kevneşopî ya Kurdî dibêje:

„Her sibeh rojê, deriyek nû li ber me vebûye.“

• Ma em ê karibin vê razê / vê veşartiyê çareser bikin?

Teoriya paralel cîhanan, ji yek aliyê ve xeyaleke bêdawî ye, ji aliyê din ve jî dibe ku bibe „rasterastiya zanistî“. Lê belê, pirsa sereke ev e: Ma em ê qatî qet karibin vê ramanê bi temamî fêm bikin?

-Qedexeyên Teknolojîk: Ji bo ku em cîhanên din bibînin, pêdivî bi teknolojiyeke heya „astên şînbûnê“ heye. Mînak, robotinên ku dikarin li ser „gravîteya negatîf“ an jî „ronahiya tarî“ bazin.
-Qedexeyên Felsefî: Heke cîhanên din bi rastî hebin, wê demê „bîr û hişê me“ çawa dikare vê yekê bi awayekî hevsengî pejirîne? Ma ev ê bibe sedema „şokeke metafizîkî“?
-Daxwaza Kurdî: Di nav vê hemû spekulasyonê de, gelê Kurd jî dikare beşdarî vê lêgerînê bibe. Wekî mînak, pêvajoya „koçberiya“ ya dîrokî ya Kurdan, dikare wek „lêgerîna cîhanekî nû“ were şirovekirin.

Bi dawiyê, gotina fîlozofê kurd Ehmedê Xanî ji me re dibêje: „Zanist, mîna çemekê ye. Çiqas diherike, firehtir dibe.“ Belkî rojekê, kurdek li ser çiyayekî Kurdistanê, bi teleskopa xwe re „deriyek“ li esmanan bibîne û bêje: „Ez ê vê gerdûnê temam bikim!“

• Zanist û Spekulasyon: Ma emê bi rastî karibin Cîhanên din bigihînin?

Heke teoriya gelek-gerdûnê rast be, wê demê teknolojiya me ya îro çawa dikare vê misterê çareser bike? Hin lêkolîner, bi rêya „kêşeya gravîteyê“ an jî „şopên kuantumî“, têkiliya bi cîhanên din re digerin. Lê ev rê dikare mîna „gerstêrkekê li nav tarîtiyê bigerîne“ be.
-Robotinên Astrofîzîkê: Teleskopên wek James Webb, dikarin li ser „şikestinên ronahiyê“ yên ku dibe alîkariya me bidin ku cîhanên din bibînin.
-Teknolojiya Kuantumî: Di laboratûvan de, partîkulên ku di heman demê de di du cihan de ne, dibin „şopgêr“ ji bo lêgerîna paralel cîhanan.

• Bîranînên Gelêrî: Çîrokên Kurdî û rêwîtiya cîhanên din

Di çanda Kurdî de, ramana cîhanên din gelek caran bi awayekî sembolîk hatine vegotin.

– Efsaneya „Kawayê Hesinkar“: Tê gotin ku Kawayê Hesinkar, bi alîkariya agirê çîyayê, deriyek vekiriye ku wî gihandiye cîhanekî ku tê de dijminên kurdan têk çûne.
– Çîroka „Sîsê“ ya Mîtolojîk: Sîsê, keça xwezayê, di nav „heft cîhanên veşartî“ de digere û her cîhanek qala maceyekê dike.

Ev çîrokên gelêrî, ne tenê ramana cîhanên paralel nîşan dikin, lê di heman demê de nîşan didin ku mirovahî her dem ji „deriyên nû“ re hewl dane.

• Pirsên Bê Bersiv: Ma ev tenê xeyal e?

1. Heke her bir biryar cîhanek nû çêdike, wê demê hejmara cîhanan çiqas e? Ma ev hejmar „bêdawî + 1“ e?
   2.Heke di cîhanekî paralel de kesek ji we re mîna we hebe, ew çawa difikire? Ma ew jî heman pirsan dike?
   3. Heke di cîhanekî de qanûnên fîzîkê cuda ne, ma mirov dikare wê cîhanê bi hişê xwe fam bike?

• Xeyal û Rastî: Dawiya bêdawî

Teoriya gelek-gerdûnê, ji yek aliyê ve zanistî ye, ji aliyê din ve jî xeyaleke mirovahiyê ye. Lê belê, ev raman ji me re dibêje: „Nerînên me yên li ser gerdûnê, ne tenê bi dîtina me ve girêdayî ne.“

-Rêwîtiya Zanistê: Mîna gerrîokekê li ser erdê, zanist jî li ser „xêzikên rastîyê“ digere. Lê belkî rastî, ji me re wek „stêrka li dûr“ e ku em dikarin bibînin, lê nikarin bigihîjin.
-Kurdî di Multîversê de: Di cîhanekî paralel de, belkî zimanê kurdî bi awayekî fermî ye, an jî çanda kurdî bi tenê serdest e. Ev raman, ji me re hêvî û xemgîniyê diheje.

• Peyva Dawî: Bîra xwe veke…

Ger çi qasî zanist û teknolojî pêş ve biçin jî, dibe ku em qet „bersivek temam“ negirin. Lê ev jî ne kêmasî, lê zexmiyeke mirovahiyê ye. Wekî ku fîlozofê kurd Ehmedê Xanî gotiye: „Zanîn, mîna çemekê ye. Her ku diherike, firehtir dibe.“
Belkî rojekê, kurdek an keçek li ser exlêkekê li çiyayekî Kurdistanê, bi teleskopa xwe re „deriyek“ li esmanan bibîne û bipirse: „Ma ew jî li me dinêre?“

Nîşe: Ev gotar ji berhemên zanistî, çîrokên gelêrî, û ramanên felsefî yên kurdî hatiye amadekirin. Ji bo lêkolîneke berfirehtir, tu dikare li pirtûkên „Çîroka Gerdûnê“ (Carl Sagan) û „Şîreta Qanûnan“ (Stephen Hawking) binerî.

• Xêro Nisêbînî
• niviskar1@pirtuk.org
• Çavkanî: https://pirtuk.org/